Kerk, filosofie, wetenschap en massacommunicatie hebben niet de vrede en voorspoed gebracht die ervan verwacht werden. Mankeert het aan ons wereldbeeld of is het onze taal? En is de non-duale taal de oplossing?
Wat is dat, de Verlichting?
In het Westen verwijst De Verlichting naar een stroming in de filosofie die zich in de tweede helft van de 17e eeuw ontwikkelde en zich in varianten als het empirisme en rationalisme door ontwikkelde tot ver in de 19e eeuw. Rond het einde van de 17e eeuw deed Newton zijn grote natuurkundige en mathematische ontdekkingen en dit wordt vaak genoemd als de start van De Verlichting. Door zijn baanbrekende inzichten in de wereld om ons heen kregen burgers en filosofen veel meer vertrouwen in het menselijke kunnen. De eerst democratiseringsbewegingen steken in die tijd hun kop op. Men komt beetje bij beetje los van het Middeleeuwse geloof en bijgeloof. Men ging zichzelf meer zien als schepper van het eigen lot en zag de ratio als enig juiste basis voor het maken van de goede beslissing. De vroege Verlichtingsdenkers als Spinoza en de zijnen moesten in hun werk ernstig rekening houden met de dan nog almachtige religieuze en politieke leiders. Daarom liet Spinoza zijn belangrijkste werk Ethica postuum publiceren. Verlichtingsdenkers bepleiten het zelfstandig rationele denken en doen als alternatief voor het slaafs volgen van de vooral geestelijke machthebbers. Rationeel denken zou geluk voor mens en maatschappij met zich mee brengen. Het beroemde citaat van Spinoza uit zijn essay Wat is Verlichting? beschrijft het Verlichtingsideaal als volgt:
“Verlichting is het uittreden van de mens uit zijn onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Onmondigheid is het onvermogen gebruik te maken van zijn verstand zonder leiding van een ander. Aan deze onmondigheid is men zelf schuldig wanneer de oorzaak ervan niet ligt in gebrek aan verstand maar ligt in het gebrek aan beslissing en moed het verstand te gebruiken zonder leiding van een ander.
Hoogtepunt van de Verlichting
Het denken van Nietzsche is het hoogtepunt en sluitstuk van De Verlichting. Met Nietzsche zijn doodverklaring van God en zijn ultieme geloof in de ratio wordt de mens pas echt vrij en zelf verantwoordelijk voor denken en doen. Nietzsche voorspelt in Aldus sprak Zarathoestra waarin hij ook God is dood schrijft de komst van de übermensch, een soort super-rationeel-wezen.
Einde van de Verlichting
Dit optimisme van de rationalisten is nog maar enkele decennia oud als het tot staan gebracht wordt door de Eerste Wereldoorlog. Het einde Tweede Wereldoorlog valt bijna samen met het einde van het Verlichtingsdenken. De verschrikkingen van het Nazi bewind hadden voor eens en altijd duidelijk gemaakt dat ook een regering, die zich niet beroept op het geloof niet garant staat voor geluk, vrede en veiligheid, integendeel. Het optimisme van De Verlichting bleek onterecht. Het postmoderne denken doet dan haar intrede. Deze stroming gelooft bijna nergens meer in en zeker niet in de almacht van de ratio. Ook de universele geldigheidsclaim van de wetenschap wordt door de postmodernen onderuit gehaald. Noch de kerk noch de ratio, noch de wetenschap kunnen vrede en geluk brengen. Met de komst van het postmodernisme is, 60 naar na het publiceren van Aldus sprak Zarathoestra, ook de hoop op Nietzsche übermensch dood.
Oorzaak van alle ellende
De geschiedenisboeken geven allerlei historische ontwikkelingen aan die zouden hebben geleid tot de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Maar verder dan het aanwijzen van maatschappelijke en politieke ontwikkelingen die mede oorzaak zijn van het ontstaan van de oorlogen komt men niet. Ook de filosofie heeft geen verklaring waarom het project van de ratio mislukt is. Het postmoderne denken is het resultaat, God bestaat niet en De waarheid al evenmin. Nog even vlamt er een sprankje optimisme door de wereld als het World Wide Web haar intrede doet. Even denken ook veel postmodernen dat deze democratisering van informatie vrede en welvaart zal brengen, maar ook dat optimisme houdt maar een decennium of twee stand.
Is er hoop?
Niet als we de oorzaak van alle mislukken niet onderkennen, welke te vinden is het dualisme, dat wil zeggen in het te duale denken. Dit in het Westen uitgekristalliseerde idee dat zaken van elkaar te scheiden zijn, is de oorzaak van alle falen. Overigens, dit dualisme is vaak uiterst pragmatisch en heeft derhalve ook heel veel gebracht. De tegenstellingen van positief & negatief, plus & min, pro & contra, van lichaam & geest zijn in het dagelijkse leven van grote waarde. De vele technologische ontwikkelingen van de laatste eeuw zijn er het product van. Helaas worden de tekortkomingen van het te duale denken onderschat. Alle oorlogen, tweedelingen en milieucrisissen zijn er het gevolg van.
Tekortkomingen van dualisme
De wetenschap als basis van het moderne denken heeft hier grote steken laten vallen en vooral de filosofie had hierin veel eerder een corrigeerde rol kunnen spelen, maar bleek daartoe niet in staat. Het falen van de filosofie is het gevolg van het feit dat de kerk al in de Middeleeuwen haar maatschappelijke positie veilig stelde door de filosofie te marginaliseren tot literatuurwetenschap. Helaas heeft de filosofie haar positie ook na de ontkerkelijking niet terug weten te pakken en is nog steeds als een lappenpop in de woestijn.
De Aziatische Verlichting faalt ook
In Azië verstaat men onder Verlichting een persoonlijk staat van bewustzijn, een bewustzijn waarin de samenhang van de dingen duidelijk is. Verlichte mensen hebben in het Oosten steeds gewezen op het feit dat in wezen alles één is en dat elke scheiding tussen de verschillende delen een illusie is. De eenheid is daar belangrijker dan de elementen waaruit ze bestaan, wat zich maatschappelijk vertaald in het grotere belang van de groep ten opzichte van de belangen van het individu. Waar in het Westen door het rationele denken het individualisme zich tot op grote hoogte heeft kunnen ontwikkelen, kan in Azië het communisme nog worden omarmt op basis van het idee dat we allen één zijn en de groep belangrijker dan het individu.
Primitief bestuur
Zowel in het Oosten als in het Westen zijn landen de afgelopen millennia geregeerd op basis van een primitief stammenmodel. Bovenaan de piramide de sterksten en helemaal bovenaan de baas. Dit model zorgt ervoor dat de sterkeren bepalen wat er gedaan én gedacht moet worden, met veel onvrede bij de onderdrukten als gevolg. In China is het eenheidsdenken nog steeds dominant en de mening van de oppositie wordt onderdrukt met als argument dat de eenheid boven alles gaat. Deze eenheidsgedachte leidt tot grote interne spanningen en weinig individuele rechten. De minderheden wordt onderdrukt en buitengesloten. Zij praten niet mee. In het Westen geldt het omgekeerde. Het belang van het individu staat hier inmiddels helemaal centraal en de groepen die het collectieve belang voor ogen staan worden niet meer serieus genomen. Het socialisme bestaat niet meer echt en ook de milieu beweging die voor het algemene belang staat is de afgelopen decennia onder druk van het eenzijdig economische belang niet serieus genomen, met de huidige milieucrises als gevolg.
De oplossing
De oplossing is het ons eigen maken van een dubbel wereldbeeld. Dat wereldbeeld ziet de kosmos als een geheel, bestaande uit vele onderdelen, die samen dat geheel vormen. Alle delen zijn daarmee even belangrijk als het geheel, omdat elk onderdeel dit geheel is. Zo ontstaat dan een evenwicht tussen het dualistische en holistische (non-duale) perspectief. Alleen een bewuste en praktische integratie van beide wereldbeelden kan vrede op zowel individueel als collectief niveau brengen.
Praktisch
Het ons eigen maken van dit dubbel perspectief kan in de praktijk gerealiseerd worden door in alle facetten van de maatschappij de dialoog als overleg structuur te gebruiken. Eén van de belangrijkste geheimen uit de 21 geheimen van een strategische dialoog is de integratie van de taal van het holisme en de taal van het dualisme. Onze gebruikelijke taal is de taal van het dualisme. We gebruiken woorden om het duale onderscheid te maken tussen dit en dat en tussen sus en zo. Aan de andere kant is de stilte de taal bij uitstek van het non-duale. Elk woord maakt onderscheid, de stilte doet de eenheid van alles ervaren. Zoals de stilte van meditatie ons de innerlijke eenheid doet voelen, zo doen stiltes in een gesprek of vergadering ons de eenheid ervaren. Door een goede harmonie tussen woorden en stiltes ontstaat een echte dialoog. Velen hebben al ervaring opgedaan met de integratie van de 21 geheimen van een strategische dialoog en de ervaringen zijn unaniem positief, enerverend en hoopgevend.