Nietzsches uitspraak ‘God is dood’ kan gezien worden als het begin van het postmodern denken, waarin niets meer vast staat. Zelfs de natuurwetten blijken maar relatief waar. De bevrijding van de vaak van bovenaf opgelegde dogma’s is waardevol, maar die vrijheid geeft veel keuzestress en is het ook niet de oorzaak van de depressie epidemie? We moeten nu zelf uitvinden wat waar en van waarde is en daar hebben velen moeite mee. Zelfs de inhoud van een paar anonieme mails blijken in het huidige tijdsgewricht van grote waarde en zelfs de waarheid voor veel mensen in hoge mate te bepalen.
Het postmoderne denken
Het postmoderne denken is een stroming die zich ontwikkelde in de tweede helft van de 20e eeuw en was een reactie op het bestaande optimisme over de maakbaarheid van de wereld. De gangbare opvatting was dat, door het toepassen van de natuurwetten, uiteindelijk alles maakbaar zou zijn. Echter, de verschrikkingen van de Eerste en Tweede Wereldoorlog brachten het maakbaarheidsidee aan het wankelen. Ook nieuwe ontdekkingen als de kwantummechanica zetten veel van de oude zekerheden op losse schroeven. Zo toonde de revolutionaire uitvinding van de kwantummechanica aan dat de werkelijkheid zich gedraagt afhankelijk van hoe ze wordt waargenomen. Zo gedragen fotonen zich soms als deeltjes en dan weer als golven, afhankelijk van hoe ze worden waargenomen. Het postmoderne denken komt op grond van deze nieuwe ontwikkelingen tot de conclusie dat er helemaal geen universele objectieve waarheden zijn en dat waarheid altijd afhankelijk is van omstandigheden en subjectieve interpretaties. Kort samengevat is de postmoderne opvatting dat niets altijd en onder alle omstandigheden waar is, zelfs de natuurwetten niet. Overigens wil dat niet zeggen dat het ene niet méér waar is dan het andere.
Bevrijding
Het postmoderne denken heeft de mens bevrijd van veel opgelegde ‘waarheden’. Het vormde de basis van enerverende vernieuwingen in kunst en cultuur. De belangrijkste uitspraak in de filosofie, die het postmoderne denken inluidde, is ongetwijfeld Nietzsches uitspraak ‘God is dood’. Het postmoderne denken leidde in het algemeen tot een meer kritisch denken en tot een erkenning en acceptatie van veel verschillende perspectieven, levensstijlen, culturen en overtuigingen. Macht werd niet langer ‘als door God gegeven’ beschouwd en sociale ongelijkheid, onderdrukking en discriminatie worden onder invloed van het postmoderne denken ter discussie gesteld. Dit alles door een wezenlijke verandering in de opvatting over wat wel of niet waar is.
Culturele individuatie
Het postmoderne denken luidde ook een nieuwe fase in van het culturele individuatieproces. Tot de Middeleeuwen werden mensen vooral gezien als deel van een groep. Dan ontstaat langzaam maar zeker het besef dat een individu ook los van de groep bestaat. Dit culturele individuatieproces gaat door en bereikt in het postmoderne denken een nieuwe fase. Tegenwoordig kun je je als individu niet alleen onderscheiden van de groep, maar je bent ook steeds vrijer in de keuze tot welke groep je wilt behoren, waarbij je tegenwoordig zelfs in relatieve vrijheid kunt kiezen of je tot de groep mannen of tot de groep vrouwen wilt behoren.
Postmoderne kunst
In de kunst wordt de vrijheid door het postmoderne waarheidsdenken ook groter. Was in de Middeleeuwen kunst altijd religieus, in latere periodes krijgt het individuele, emotionele en subjectieve gevoel van de kunstenaar steeds meer de ruimte. Dit proces van culturele individuatie waarin het geloof van het individu in zichzelf groeit, is gemakkelijk te herkennen in alle kunstvormen, zoals bijvoorbeeld in de dans. Werd er in de Middeleeuwen eigenlijk vooral of alleen maar in groepen gedanst, ook om de groepscohesie te bevorderen, tegenwoordig gaat het in de moderne dans veelal om de expressie van individuele, originele en subjectieve gevoelens en creativiteit.
Postmodern cynisme en hedonisme
Hoewel het postmoderne denken ons veel vrijheid heeft gebracht, kleeft er ook een aantal nadelen aan. Het grote nadeel is dat er weinig zekerheden overblijven. Door het wegvallen van allerlei ‘waarheden’ moeten mensen steeds meer zelf uitvinden wat nog waar is en niet iedereen slaagt daar gemakkelijk in. In de filosofie is sprake van de postmoderne cynicus, die door het ontbreken van waarheden alles in de binnen- en buitenwereld weg relativeert en daardoor gemakkelijk vereenzaamt en verbittert. De groeiende depressie-epidemie kan gezien worden als de nadelige bijwerking van de postmoderne opvatting over de waarheid. Aan de andere kant is er een trend waarneembaar waarbij de toegenomen vrijheid en individualisering leiden tot een trend waarin voor steeds meer mensen vooral hun eigen behoeftebevrediging prevaleert. Een materialistische en hedonistische levensstijl is de nieuwe postmoderne norm, met een mondiaal groeiend consumentisme tot gevolg.
Maatschappelijke samenhang
Een ander probleem dat uit deze opvatting voortvloeit, is het verlies van maatschappelijke samenhang. Als er geen overkoepelend idee van waarheid meer is, wat zorgt dan nog voor enige samenhang? Een verregaande fragmentatie in de politiek is het gevolg, waardoor het bereiken van consensus steeds moeilijker wordt. Overal in de wereld zien we politieke impasses, die kunnen worden gezien als een gevolg van deze fragmentatie in waarheidsopvattingen. Al met al heeft de vrijheid die in het postmoderne denken centraal staat ook veel onzekerheid en verwarring gebracht. Op deze wijze vormt het postmoderne denken de onbedoelde bakermat van de meest recente ontwikkeling in het denken over de waarheid, namelijk de post-waarheidsopvatting.
Bovenstaande tekst is een voorpublicatie uit het binnenkort verschijnende boek De zeven waarheden