In een wereld die steeds complexer en meer divers wordt, is dialoog een essentieel middel om wederzijds begrip en samenwerking te bevorderen. Vooral in het onderwijs, waar de fundamenten voor kritisch denken, empathie en maatschappelijke betrokkenheid worden gelegd, speelt dialoog een cruciale rol. De filosoof en natuurkundige David Bohm biedt in zijn werk waardevolle inzichten in de betekenis en toepassing van dialoog, die relevant zijn voor alle niveaus van het Nederlandse onderwijs: van de basisschool tot en met de universiteit.
Collectieve intelligentie | Dialoog volgens David Bohm
David Bohm ziet dialoog niet als een eenvoudige uitwisseling van meningen, maar als een diepgaand proces waarin deelnemers samen een gedeeld begrip, gedeelde wijsheid en inzicht creëren. Hij benadrukt dat echte dialoog vraagt om het opschorten van aannames, het luisteren zonder te (ver)oordelen, en het leren openstaan voor nieuwe perspectieven. Bohm beschrijft dialoog als een methode om collectieve intelligentie te bevorderen, samen leren denken dus, waarbij de focus ligt op samenwerking in plaats van competitie. Van winnen en verliezen naar win-win.
In een onderwijscontext kan deze benadering bijdragen aan een omgeving waarin studenten en docenten niet alleen kennis overdragen, maar ook samen nieuwe ideeën en inzichten ontwikkelen. Dialoog is hierbij een middel om de traditionele hiërarchische verhouding tussen leraar en leerling te doorbreken, waardoor er ruimte ontstaat voor co-creatie en wederzijds leren. Co-creatie door co-denken en co-voelen zo je wil.
Het fundament | Dialoog op de basisschool
Op de basisschool legt dialoog de basis voor sociale en emotionele ontwikkeling. Kinderen leren om naar elkaar te luisteren, hun gevoelens te delen en conflicten op een constructieve manier op te lossen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in kringgesprekken waarin leerlingen worden aangemoedigd om hun gedachten en ervaringen te delen. Denk aan de oefening van de bal: degene met de bal in de handen mag vertellen over hoe het weekeinde is gegaan, zijn of haar hobbies, lievelingseten et cetera. Daarna gooit die leerling de bal naar een andere leerling die dan ‘het woord krijgt’.
Het toepassen van dialoog op dit niveau betekent dat kinderen vanaf jonge leeftijd leren om hun aannames te onderzoeken en open te staan voor de perspectieven en ervaringen van anderen. Je kunt dit als leerkracht nog verder stimuleren door reflectieve vragen te stellen zoals: “Waarom denk je dat?” of “Wat zou iemand anders hiervan kunnen vinden?”, “Hoe denk je dat de ander (jouw ouders, je vriendje, je zusje) dit ervaart?” Dit helpt kinderen niet alleen om zelfbewuster te worden, maar ook om empathie en respect voor anderen te ontwikkelen.
Kritisch denken en Social Skills | de middelbare school
In het voortgezet onderwijs speelt dialoog een belangrijke rol bij het ontwikkelen van kritisch denken. Middelbare scholieren worden geconfronteerd met complexe maatschappelijke vraagstukken, van klimaatverandering tot sociale rechtvaardigheid. Door middel van dialooggesprekken kunnen leerlingen deze onderwerpen vanuit verschillende perspectieven verkennen.
Een dialoog faciliteren in de klas helpt studenten om niet alleen hun eigen standpunt te verwoorden, maar ook open te staan voor die van anderen te begrijpen en te waarderen. David Bohm’s idee van het “opschorten van aannames” is hier cruciaal: het helpt studenten om voorbij zwart-witdenken te gaan en genuanceerde standpunten in te nemen.
Praktische dialoog in de beroepscontext | het mbo
In het mbo staat de praktijkgerichtheid van het onderwijs centraal. Hier biedt dialoog een waardevolle manier om theorie en praktijk met elkaar te verbinden. Bijvoorbeeld in samenwerkingsopdrachten of stagebegeleiding, waar studenten en begeleiders reflecteren op leerervaringen. Studenten vinden het vaak lastig om te reflecteren (of hebben er ronduit een hekel aan). Vragen als ‘Wat heb je vandaag geleerd?’, ‘Hoe heb je vandaag iemand anders geholpen?” en “Wat doe je de volgende keer anders, en waarom?” helpen studenten zichzelf en de ander te waarderen in de praktijk van alledag.
Door de principes van Bohm toe te passen, kunnen mbo-studenten leren om vanuit verschillende invalshoeken naar praktische uitdagingen te kijken. Dit is vooral belangrijk in beroepen waarin samenwerking en communicatie essentieel zijn, zoals zorg, techniek en horeca. Dialoog kan bijdragen aan het ontwikkelen van professionele vaardigheden zoals empathisch luisteren, oplossingsgericht denken en communicatie.
Diepgaande reflectie en innovatie | hbo en universiteit
Op hogescholen en universiteiten wordt dialoog een instrument voor wetenschappelijke en creatieve innovatie. In werkgroepen en onderzoeksprojecten is het delen van ideeën en het elkaar kritisch bevragen op aannames en stellingen essentieel. Bohms concept van collectieve intelligentie komt hier volledig tot zijn recht: door samen te reflecteren en kennis te delen, ontstaan nieuwe inzichten en oplossingen.
Een voorbeeld is het interdisciplinair werken aan maatschappelijke vraagstukken, zoals duurzaamheid, klimaatverandering, sociale (on)gelijkheid of digitale ethiek. Dialoog helpt studenten om niet alleen vanuit hun eigen vakgebied te denken, maar ook de expertise van andere disciplines te integreren. Dit bevordert niet alleen innovatie, maar bereidt studenten ook voor op een toekomst waarin samenwerken in diverse teams en met mensen vanuit verschillende achtergronden en expertises de norm is.
De praktijk
Dit klinkt allemaal prachtig natuurlijk. En hoewel dialoog veel potentie heeft, zijn er ook uitdagingen. Het vraagt om een open en veilige omgeving waarin deelnemers het risico durven nemen om zich kwetsbaar op te stellen. Dit kan lastig zijn in een onderwijscontext waar prestatiedruk en hiërarchische structuren vaak de boventoon voeren. Bovendien is het ontwikkelen van de vaardigheden die nodig zijn voor een vruchtbare dialoog, zoals actief luisteren en kritisch reflecteren, een langdurig proces. Tegelijkertijd is de dialoog hiervoor ook meteen het instrument bij uitstek: de (sociale) veiligheid wordt er juist door vergroot en door vaak dialogen te voeren, oefenen leerlingen, studenten en docenten telkens weer in die vaardigheden.
Het voeren van de dialoog op alle niveaus van onderwijs draagt daardoor bij aan de bevordering van een inclusieve, rechtvaardige, open en weerbare samenleving. En dat biedt hoop voor de uitdagingen van de toekomst.
Meer weten over dialoog in het onderwijs? Meld je aan voor onze themadag op 25 februari a.s. en/of volg de eendaagse dialoogworkshop.